Współpraca przedsiębiorstw z jednostkami naukowymi
Współpraca przedsiębiorstw z jednostkami naukowymi
By: spec. Filip Kołodziejczyk in Baza wiedzy
Jednym z najważniejszych wyzwań nowoczesnej gospodarki jest tworzenie partnerstw i podejmowanie współpracy międzysektorowej. Jej przykładem jest współdziałanie biznesu z uczelniami, przybierające różne formy, dostosowane do potrzeb i możliwości obu stron. Od 22 marca do 28 listopada 2019 rok trwa nabór w ramach realizacji pierwszego etapu Programu Operacyjnego Inteligentny Rozwój w działaniu Bony na innowacje. Konkurs dotyczy wspierania współpracy mikro, małych i średnich przedsiębiorstw z jednostkami naukowymi w zakresie zakupu usługi polegającej na opracowaniu nowego lub znacząco ulepszonego wyrobu, usługi, technologii lub nowego projektu wzorniczego. Drugi etap konkursu, którego nabór jest przewidziany do 7 stycznia 2020 roku, umożliwia sfinansowanie wdrożenia pomysłu na innowację technologiczną opracowaną w tym etapie konkursu.
Kto może być wykonawcą usługi?
Wykonawcą usługi mogą być wyłącznie jednostki naukowe: „organizacje prowadzące badania i upowszechniające wiedzę” posiadające przyznaną kategorię naukową A+, A albo B, spółki celowe uczelni, centra transferu technologii uczelni, przedsiębiorcy posiadający status centrum badawczo-rozwojowego, akredytowane laboratoria (posiadające akredytację Polskiego Centrum Akredytacji) lub notyfikowane laboratoria przez podmioty.
Sektor biznesowy i uczelnie wspólnie prowadzą inicjatywy przyczyniające się do realizacji celów zrównoważonego rozwoju, mogą wzajemnie się uzupełniać, by tworzyć wartość dodaną dla gospodarki i społeczeństwa. Zarówno biznes, jak i uczelnie odgrywają ważną rolę w kształtowaniu rynku pracy.
Kto osiąga największe korzyści z współpracy?
Na tej współpracy zyskują wszyscy. Z jednej strony firmy otrzymują dostęp do specjalistów, którzy w ramach swoich zainteresowań naukowych są w stanie zaprojektować procesy i rozwiązać problemy, z którymi mierzą się ci pierwsi. To natomiast wiąże się z redukcją kosztów (tym bardziej, iż niejednokrotnie wymaga to dostępu do wysokospecjalistycznego sprzętu). Z drugiej strony uczelnie, które mogą dzięki temu komercjalizować wyniki prac badawczych swoich pracowników, prowadzić badania wspólnie z praktykami czy wreszcie doskonalić swoje programy kształcenia o elementy oczekiwane na rynku pracy. To ostatnie przynosi natomiast wymierne korzyści studentom, którym po ukończeniu studiów łatwiej będzie odnaleźć się w pracy zawodowej – mówi Prezes Instytutu Rozwoju Szkolnictwa Wyższego, dr Adam Szot, w wywiadzie dla Rzeczpospolitej.
Rozwój przedsiębiorstw i postęp cywilizacyjny w warunkach gospodarki opartej na wiedzy wymaga zacieśnienia współpracy między sferami nauki, edukacji i biznesu. Innowacyjność i konkurencyjność współczesnej gospodarki coraz bardziej zależą od umiejętności budowania relacji partnerskich między uczelniami a przedsiębiorstwami. Nawiązanie współpracy przedstawicieli biznesu ze środowiskiem naukowym jest więc szansą dla jeszcze wielu zapóźnionych technologicznie i organizacyjnie polskich przedsiębiorstw. W ostatnich latach pojawiło się wiele możliwości nawiązania współpracy w postaci różnych programów. Mimo, że one same realizowane są z powodzeniem, czego potwierdzeniem są wskaźniki ewaluacyjne, to skala długofalowej współpracy firm z uczelniami nadal jest na dość niskim poziomie.
Z opinii przedsiębiorców wynika, że zasadnicze bariery ograniczające współpracę leżą po stronie uczelni i obowiązujących w nich zasad współpracy. Jednym z najważniejszych obszarów, który wymaga zmian, jest uproszczenie biurokracji i formalności jakie muszą zostać dopełnione przy podejmowaniu i prowadzeniu współpracy. Ponadto konieczne staje się przygotowanie rzeczowej i szczegółowej współpracy i wsparcia dla przedsiębiorstw działających na rynku. Bardzo ważnym zadaniem, które uczelnie i instytuty badawcze muszą realizować, jest opracowanie skutecznego sposobu komunikowania się z przedsiębiorstwami i promowania wypracowanych rozwiązań.
ZNACZENIE WSPÓŁPRACY SEKTORA BIZNESU ZE ŚRODOWISKIEM NAUKOWYM
W Polsce jeszcze notuje się niski udział sfery biznesu w finansowaniu prac badawczo-rozwojowych. Podstawowym miernikiem poziomu finansowania działalności naukowo-badawczej jest udział wydatków na naukę w PKB. Maleje on systematycznie, co stawia nasz kraj na jednym z ostatnich miejsc wśród krajów OECD. Porównując, średnia wartość tego wskaźnika dla wszystkich krajów OECD jest powyżej 2% i systematycznie rośnie.
W krajowych nakładach inwestycyjnych również notuje się niski udział wydatków na działalność badawczo-rozwojową. Wymiernym efektem działalności naukowej, badawczo-rozwojowej, jest liczba zgłaszanych wynalazków, wzorów użytkowych oraz udzielonych praw ochronnych w tym patentów. W naszym kraju wskaźniki te są na dość niskim poziomie. Istnieje zatem duże zapotrzebowanie na nowe koncepcje i metody zarządzania, które zdynamizują rozwój współpracy uczelnia-biznes (Transfer technologii…2008). Warunkiem efektywności systemu innowacyjnego jest stworzenie sprawnych powiązań przedsiębiorstw ze sferą naukowo-badawczą, co przekłada się na innowacyjność i konkurencyjność przedsiębiorstw.
Niektóre z tych powiązań mają charakter bezpośredni, gdy badania naukowe prowadzą do odkryć aplikacyjnych, inżynieryjnych technik badawczych czy instrumentów. Istnieją także powiązania pośrednie – kiedy wykształceni absolwenci czy opublikowana wiedza naukowa przyczyniają się do usprawnienia działalności przedsiębiorstw. Podstawowe obszary współpracy nauki z biznesem obejmują: wspólne promotorstwo prac magisterskich i doktorskich, wykłady przedstawicieli biznesu na uczelniach, finansowanie pracowników uczelni przez biznes, przechodzenie pracowników uczelni do biznesu, wspólne projekty uczelni z biznesem, w tym zlecanie badań naukowych uczelniom, zakładanie przedsiębiorstw przez pracowników uczelni, wspólne publikacje nauki i biznesu, kontynuację edukacji oferowaną przez uczelnie dla przedstawicieli biznesu, praktyki pracowników naukowych w przedsiębiorstwach (Bryła 2014, Górak 2007).
Wpływ współpracy przedsiębiorstw na studentów i rynek pracy
Współpraca uczelni z biznesem może znacząco wpłynąć na poziom atrakcyjności absolwentów na rynku pracy. Najczęściej wskazywaną przez pracodawców umiejętnością deficytową jest umiejętność łączenia teorii z praktyką. Znaczna skala deficytu występuje również w przypadku umiejętności organizacji pracy, obsługi klienta i kontaktu z nim, rozwiązywania problemów czy wreszcie znajomości języków obcych (Bryła 2014). Są to głównie umiejętności zaliczane do kategorii umiejętności miękkich czy ponad zawodowych, których jak wynika z analiz, większość polskich uczelni wyższych nie rozwija w wystarczającym stopniu. Trzeba się zastanowić, że mimo powszechności nauczania języków obcych na uczelniach wyższych w ramach lektoratów, pracodawcy nadal dostrzegają istotne braki w poziomie znajomości tych języków wśród absolwentów.
Pracodawcy zatrudniający absolwentów szkół wyższych oczekują, że znajomość ta będzie na wysokim poziomie, szczególnie jeśli chodzi o zakres związany z wykonywanym zawodem. Największe wymagania w tym zakresie wykazują przedsiębiorstwa prowadzące swoją działalność na skalę międzynarodową, które mają do czynienia z wieloma kontrahentami i partnerami zagranicznymi. Dobrym rozwiązaniem tego problemu może się okazać rozszerzenie oferty studiów w językach obcych. Wymaga jednak to od uczelni nie tylko dodatkowych nakładów finansowych, ale również posiadania odpowiednich kompetencji przez nauczycieli akademickich (Arendt 2010).
KOMERCJALIZACJA WYNIKÓW BADAŃ – BARIERY HAMUJĄCE PROCES TRANSFERU WIEDZY Z UCZELNI WYŻSZYCH DO PRZEDSIĘBIORSTW
Uczelnie wyższe zostały zmuszone do intensywniejszego niż dotychczas poszukiwania przedsiębiorców chętnych do nawiązania współpracy.
W Polsce wyróżnia się następujące procedury komercjalizacji badań:
- sprzedaż praw własności – twórca sprzedaje prawa do wyników dotychczasowych badań oraz zrzeka się̨ kontroli nad przyszłym wykorzystywaniem efektów dotychczasowej pracy naukowej. W zamian za to otrzymuje jednorazową korzyść finansową;
- licencjonowanie – w tym przypadku twórca zatrzymuje pełne prawo własności do efektów swoich prac badawczych, udziela jedynie prawa do korzystania z nich; utworzenie firmy odpryskowej (spin-off lub spin-out) – utworzony zostaje jedynie nowy podmiot, którego celem jest komercjalizacja wyników badań naukowych. Zarówno spółka spin-off jak i spin-out cechują się maksymalizacją korzyści finansowych oraz pełną kontrolą nad procesem komercjalizacji. Są to najatrakcyjniejsze formy komercjalizacji.
- Alians strategiczny lub samodzielne wdrożenie wyników badań. To, co wydaje się nie być skomplikowane, w praktyce przysparza jednak naukowcom wielu problemów. Dzieje się tak m.in. dlatego, że proces podejmowania współpracy pomiędzy jednostkami naukowymi i przedstawicielami biznesu jest w polskich uczelniach stosunkowo młody.
Kompleksową typologię barier w systemie transferu technologii i komercjalizacji wiedzy zaproponowali m.in. K. B. Matusiak i J. Guliński, którzy wyróżnili ograniczenia strukturalne, systemowe, świadomościowo-kulturowe i kompetencyjne. Bariery strukturalne to różnice wynikające ze specyfiki sektorów gospodarki, nauki, badań i rozwoju, w powiązaniu z niewłaściwymi alokacjami funduszy unijnych czy też niską dynamiką rozwoju regionów. Do barier systemowych zaliczyć można przerosty regulacji w wielu strefach i nadmierną liczbę aktów prawnych, co raczej jest hamulcem niż siłą napędową procesu transferu wiedzy. Bariery świadomościowo-kulturowe to stereotypowe postrzeganie ról naukowca i przedsiębiorcy, brak wzajemnego zaufania i ogólny, niski poziom kultury innowacyjnej.
Ostatnią grupę barier tworzą czynniki związane z niskimi kompetencjami administracji publicznej, władz i administracji uczelni wyższych, przedsiębiorców oraz kadr i zarządów instytucji wsparcia w zakresie m.in. pomocy publicznej, zagadnień własności intelektualnej, usług proinnowacyjnych oraz nowych strumieni wsparcia finansowego (Sokół 2010, Gajewska, Kurowska-Pysz, 2012).
Czynniki utrudniające współpracę uczelni z przedsiębiorstwami
Wiele czynników utrudniających współpracę uczelni wyższych i przedsiębiorstw jest od nich niezależnych, ponieważ ich pokonanie wymaga zmian strukturalnych i systemowych. Jednocześnie istnieje wiele barier, których źródłem są podstawy i działania uczelni oraz firm, w tym obszarze istnieje możliwość uzyskania najszybszej poprawy. Od lat próbuje się podejmować liczne działania, których celem jest niwelowanie barier tej współpracy i pomocy przedsiębiorcom w rozwiązywaniu problemów przy wykorzystaniu potencjału pracowników naukowych. Wśród programów wsparcia warto jest wspomnieć o programie, którego nabór aktualnie trwa tj. Bon na Innowacje, Duży Bon czy wszelkiego rodzaju staże naukowe realizowane w przedsiębiorstwach. Zamierzeniem każdego z nich jest zainicjowanie współpracy pomiędzy pracownikami naukowymi a przedsiębiorcami. Niestety mimo dużego zainteresowania ze strony przedsiębiorców i ośrodków naukowych wspomnianymi programami, często nie jest osiągany cel współpracy długofalowej. Nadal w literaturze akcentowanych jest wiele ograniczeń przyczyniających się do niewielkiej skali współpracy między sferą biznesu i nauki (Cyran 2015).
Korzyści płynące ze współpracy sfery biznesu z uczelniami wyższymi
Korzyści wynikające ze współpracy uczelni z otoczeniem gospodarczym są wielorakie i dotyczą takich kategorii beneficjentów jak instytucje akademickie, studenci, absolwenci i przedsiębiorstwa. Jak wcześniej wspomniano wyróżnia się kilka form prowadzenia współpracy uczelni i przedsiębiorstw.
Prowadzenie zajęć przy współudziale firm to jedna z form włączania praktyków w proces kształcenia. Jednak przedsiębiorcy mają dość ambiwalentne co do tego odczucia. Z jednej strony uważają, że podobne inicjatywy przekładają się na lepsze przygotowanie absolwentów co mogą zauważyć podczas procesu rekrutacyjnego, z drugiej zaś, pracodawcy nie do końca uważają by na tym miała polegać ich rola. Zdaniem przedsiębiorców, kształceniem powinny się zajmować przede wszystkim uczelnie.
Inną formą współpracy jest dziedzina rozwoju wzajemnych relacji na płaszczyźnie praktyk oraz działalności rad biznesu na uczelniach. Praktyki studenckie są najpowszechniejszym obszarem styku uczelni i biznesu. Większość wydziałów na uczelniach wprowadziło obowiązek odbywania praktyk zawodowych. Niemal wszystkie firmy przyjmują na praktyki, ale nie zawsze odbywa się to w ramach wcześniejszego porozumienia ze szkołą wyższą. Dla wielu firm, kilkutygodniowe praktyki, jakie wymagają uczelnie są zbyt krótkie i nie wystarczające do odpowiedniego przygotowania zawodowego absolwentów. Jedną z form współpracy, na której zależy uczelniom jest pisanie prac dyplomowych na tematy interesujące pracodawców lub bezpośrednio związane z ich działalnością. Jednak według przedsiębiorców nie jest to do końca takie proste i korzystne z racji czasu wymaganego do wdrożenia takich prac w życie.
Obszary współpracy uczelni z przedsiębiorstwami
W obszarze badań najczęściej wymienia się sześć głównych kategorii współpracy uczelni wyższych z przedsiębiorstwami:
- Sponsorowanie badań;
- Wspólne badania;
- Tworzenie konsorcjów;
- Udzielanie licencji;
- Tworzenie przedsiębiorstw typu start-up;
- Wymiana danych.
Warto zauważyć, że tylko trzy pierwsze zakładają współpracę na poziomie realizowanych badań, pozostałe zakładają dzielenie się gotowymi, wypracowanymi w toku badań rozwiązaniami. Jak zwracają przy tym uwagę przedstawiciele największych koncernów międzynarodowych współpracę w zakresie badań warto podejmować nawet wówczas, kiedy każdy z partnerów posiada wiedzę i środki umożliwiające samodzielną realizację projektu, bowiem pozwala ona poprawić jakość badań, zwiększyć ich zakres, a także obniżyć koszty.
Za takim rozwiązaniem przemawia również rosnące zapotrzebowanie na badania o charakterze interdyscyplinarnym. Naturalnym obszarem współpracy są badania stosowane, których wyniki mogą być potencjalnie interesujące dla przemysłu – jest to obszar wspólny w łańcuchach tworzenia wartości dla przyszłego klienta, nabywcy produktów.
Poprzez wspólne projekty, uczelnie i biznes mogą pracować na rzecz innowacyjnych rozwiązań wspierających zrównoważony rozwój. Połączenie wiedzy środowisk wiedzy akademickich z doświadczeniami firm stwarza warunki do tworzenia nowych rozwiązań problemów biznesowych oraz społecznych. Przykładem może być nawiązanie współpracy jednostek sektora biznesu z jednostkami szkolnictwa wyższego w celu poprawy programów edukacyjnych, które przybiera rozmaite formy.
STAŻE
Organizacja staży dla studentów w ramach danej firmy jest typową formą współpracy przedsiębiorstw z uczelniami. Firmy zazwyczaj zapewniają jedno lub kilka stanowisk pracy dla studentów-stażystów, których celem jest transfer profesjonalnej wiedzy i doświadczenia. Staże trwają z reguły od jednego do trzech miesięcy a na końcu podlegają podsumowaniu i ocenie. Dzięki temu student może je zaliczyć w poczet obowiązkowych praktyk podczas studiów. Czasami staże przeplatają się z normalnym procesem nauki studenta. Wtedy jeden-dwa dni spędza on na pracy (w ramach stażu) a trzy-cztery dni na nauce w ramach studiów. Rodzaje i długość trwania stażu różnią się w zależności od kraju.
DARMOWE WYKŁADY FIRMOWE
Niektóre firmy lub instytucje publiczne w celach nawiązania ogólnej współpracy organizują darmowe wykłady dla studentów. Także firmy których celem jest zbudowanie atrakcyjnego wizerunku organizują wykłady dotyczące ich operacji biznesowych, wiedzy dotyczącej rynku lub innych kwestii technicznych lub technologicznych. Z reguły darmowe wykłady ograniczone są do kilku sztuk w danym okresie jednak zdarza się również, że stanowią one cały semestralny kurs.
PŁATNE KURSY PROWADZONE PRZEZ FIRMOWYCH EKSPERTÓW
Zapewnienie kursów w pełni opłaconych przez uczelnię w ramach, których wykładają firmowi eksperci i profesjonaliści wydaje się być najlepszym sposobem na pozyskanie równowagi między teorią a praktyką. Zawodowi specjaliści dają unikalną szansę na zdobycie informacji jak rozwiązania teoretyczne sprawdzają się w praktyce. Ten rodzaj wykładowcy jest wysoce zainteresowany praktycznym wykorzystaniem badań naukowych oraz prezentuje wysoki poziom przydatności w nauczaniu studentów. Z reguły tego rodzaju kursy realizowanych przez przedstawicieli biznesu finansowane są po zwykłych stawkach jak dla pracowników akademickich.
FIRMOWE CENTRUM SZKOLENIA NA UCZELNI
Niektóre firmy decydują się na zorganizowanie studenckiego centrum szkoleniowego w ramach danej uczelni. Celem takiego centrum jest doskonalenie kompetencji, które w danej firmie wymagane są na bardzo wysokim poziomie. Tego rodzaju centra są ściśle powiązane z firmą i z reguły noszą nazwy typu: XYZ Centrum Szkolenia Biznesowego. Firma, która poszukuje wykwalifikowanej kadry może ją pozyskać na wybranej uczelni (spośród młodzieży) a przy tym wspierać rozwijanie konkretnych umiejętności, które są w ramach danej organizacji najwyżej cenione. Firma zazwyczaj zapewnia szkolenie przyszłych trenerów (uczelnianych instruktorów), którzy potem przeprowadzają szkolenia na uczelni. Dzięki temu firma zaoszczędza pieniądze na wstępnych szkoleniach w firmie (brak wydatków na kadrę) a uczelnia oferuje studentom unikalne możliwości rozwoju kompetencji, dzięki czemu każdy z partnerów osiąga korzyść ze współpracy. Koszty organizacyjne są z reguły dzielone pomiędzy partnerami.
WARSZTATY I SZKOLENIA W FIRMIE
Szkolenia wewnętrzne realizowane w firmie bazują na podejściu, że prawdziwe środowisko biznesowe sprzyja maksymalizacji efektu szkoleniowego. Jest to prawda. Jeśli studenci mają za zadanie przedyskutować np. kwestie innowacyjności – umiejscowienie tego rodzaju szkolenia w parku technologicznym wydaje się być dobrym rozwiązaniem. Studenci oprócz zdobycia wiedzy mają możliwość zobaczenia jak pomysły są wdrażane w życie. Wiele firm organizuje wewnętrzne szkolenia i warsztaty, aby wstępnie „prześwietlić” kandydatów do pracy, ale jest to również forma przekazania praktycznych umiejętności i używanych rozwiązań studentom. Tego rodzaju szkolenia są z reguły bezpłatne.
ASYSTA W ZBIERANIU DANYCH DO STUDENCKICH PRAC DYPLOMOWYCH
Każdego roku miliony studentów zbliżających się ku końcowi studiów wyższych rozpoczynają prace nad własną pracą dyplomową oraz przygotowują się do jej obrony. W dużej ilości przypadków prace te powinny być oparte na praktycznych obserwacjach zjawisk biznesowych. Wiele firm i instytucji z reguły udostępnia w tym celu wewnętrzne materiały dotyczące różnych aspektów działalności biznesowej. Jest to bardzo ważna forma pomocy wspierającej proces graduacji.
ZAMAWIANIE TEMATÓW STUDENCKICH PRAC DYPLOMOWYCH PRZEZ PRZEDSIĘBIORSTWA
Jest to znacznie bardziej zaawansowana forma współpracy ze studentami przygotowującymi się do ukończenia studiów. Z reguły bowiem to student przy wsparciu promotora wybiera temat i sprawdza dostępność niezbędnych materiałów. W sytuacji, gdy firma poszukuje nowych metod rozwiązania wybranego problemu lub chce głębiej przeanalizować wybrany aspekt swojej działalności a student poszukuje tematu pracy badawczej organizacja tego rodzaju współpracy może być lepszym rozwiązaniem. Zamawianie tematów studenckich prac dyplomowych (na poziomie licencjata lub magistra) w szczególności, gdy wypracowane wnioski mogą zostać wdrożone w firmie niesie korzyść obu stronom takiej umowy: firma otrzymuje darmową analizę wybranego aspektu a student otrzymuje szeroki zakres materiałów, nad którymi może pracować oraz możliwość konsultacji bezpośrednio w firmie. Wyniki takiej współpracy są zazwyczaj bardzo dobre a w wielu przypadkach kończy się zatrudnieniem w firmie takiego absolwenta.
DEDYKOWANE WSPARCIE FINANSOWE DOTYCZĄCE WYPOSAŻENIA DYDAKTYCZNEGO
Zapewnienie dedykowanego wsparcia finansowego dotyczącego rozwoju wyposażenia dydaktycznego, metod nauczania czy innych ważnych elementów procesu dydaktycznego wydaje się być dobrą drogą do zwiększenia obecności instytucji biznesowych czy publicznych w ramach struktur uczelnianych. Zwiększa się wtedy także rozpoznawalność takiej firmy wśród studentów. Stosowanie dedykowanego wsparcia finansowego jest wynikiem zaangażowania firmy w działalność dotyczącą społecznej odpowiedzialności a uczelniom pozwala na sprawną i coraz bardziej efektywną realizację nowych zadań, prowadzenie zajęć i kursów z wykorzystaniem nowoczesnej technologii.
Bibliografia:
- Arendt Ł., Raport z badań w projekcie Uczelnia Przyjazna Pracodawcom, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa 2010.
- Cyran K., Bariery współpracy sfery biznesu z jednostkami naukowymi z perspektywy małych i średnich przedsiębiorstw, Modern Management Review, MMR, vol. XX, 23-33, 2015.
- Gajewska P., Kurowska-Pysz J., Relacje nauka – biznes: wybrane czynniki kształtujące współpracę uczelni wyższych i przedsiębiorstw, Logistyka 5/2012.
- Matusiak K.B., Guliński J., Rekomendacje zmian w polskim systemie transferu technologii i komercjalizacji wiedzy, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2010.
- Sokół A., Wpływ barier na zakres współpracy przedsiębiorstw ze sferą B+R i ich implikacje dla rozwoju innowacji w Polsce (PDF)
- http://www.instytut.info/Vkonf/site/33.pdf, dostęp 13.06.2012 r.
- Transfer technologii z uczelni do biznesu. Tworzenie mechanizmów transferu technologii, red. K. Santarek, Warszawa 2008, s. 32-33
- Górak K., Współpraca przedsiębiorstw ze sferą B+R – bariery i ryzyko, identyfikacja partnerów, z którymi przedsiębiorstwo może nawiązać współpracę, ConsulTriX, 08.12.2007,
- Bryła P., Możliwości współpracy polskich uczelni wyższych ze sferą biznesu, Studia Edukacyjne, 31, 2014.
- http://odpowiedzialnybiznes.pl/aktualno%C5%9Bci/biznes-we-wspolpracy-z-uczelniami/
- https://www.parp.gov.pl/component/grants/grants/bony-na-innowacje-dla-msp-etap-1-uslugowy
- https://www.parp.gov.pl/component/grants/grants/bony-na-innowacje-dla-msp-etap-2-inwestycyjny
- http://archiwum.rp.pl/artykul/1376455-Klucz-do-rozwoju-spoleczenstwa-przyszlosci.html
- http://www.ptzp.org.pl/files/konferencje/kzz/artyk_pdf_2017/T2/t2_850.pdf